Khi thị trường lớn lên

Rất lâu trước đây, khi mình đọc một bài viết nói về những trải nghiệm khó khăn của một người Việt kiều khi tự thân loay hoay mở một cửa hàng nhỏ ở Châu Âu, hay một anh Việt kiều mở một tiệm rửa xe ở Anh. Họ bắt đầu hoạt động kinh doanh nhưng lại gặp nhiều quy định từ giấy tờ, thủ tục liên quan đến các tiêu chuẩn về An toàn vệ sinh thực phẩm/nguyên liệu, tiêu chuẩn xử lý rác/nước thải, cho đến tiêu chuẩn về sử dụng lao động.

Khi ấy, mình không quá hiểu, chỉ biết liên quan tới quy định/thủ tục hành chính là đã thấy khó khăn rồi. Còn bây giờ, cái khó vẫn là khó, nhưng có lẽ đã có nhiều thứ để mà suy ngẫm hơn.

Để mà mở ra được một doanh nghiệp, đưa doanh nghiệp đó làm ăn có đồng ra đồng vô, rồi nó nuôi sống được chính nó là một điều hết sức đáng tự hào. Mình, người đi làm thuê nhiều năm cũng vẫn đang loay hoay về điều đó. Nhưng nó cũng chỉ là bề nổi, mới một nửa vấn đề.

Làm có lãi mà không được sai luật. Nhưng mà làm thì ắt sẽ có lỗi, muốn đúng luật thì rất vất vả và rất tốn kém. Mở được cái này, phải chi cho cái kia, từ quy trình, đầu vào đầu ra, sổ sách. Kế toán, có mấy ai không 2,3 cuốn…

2025, khi Việt Nam có những chính sách nhằm nâng cấp thị trường — từ việc siết chặt thuế, địa điểm bán lẻ phải xuất được hóa đơn trong ngày, bán online phải kê khai doanh thu — mình nghĩ: Ừ, ngày này cũng tới rồi!

“50.000 quán xá đóng cửa” - iPOS

{
  "type": "bar",
  "data": {
    "labels": ["2024", "1H/2025"],
    "datasets": [{
      "label": "F&B Stores in Vietnam",
      "data": [323010, 299900],
      "backgroundColor": ["rgba(106, 13, 173, 0.3)", "rgba(39, 174, 96, 0.3)"],
      "borderColor": ["#6A0DAD", "#27AE60"],
      "borderWidth": 1
    }]
  },
  "options": {
    "scales": {
      "y": {
        "beginAtZero": true,
        "title": {
          "display": true,
          "text": "Số lượng hàng quán"
        }
      },
      "x": {
        "title": {
          "display": true,
          "text": "Mốc thời gian - Năm"
        }
      }
    },
    "plugins": {
      "legend": {
        "display": false
      },
      "annotation": {
        "annotations": [{
          "type": "line",
          "mode": "vertical",
          "scaleID": "x",
          "value": "1H/2025",
          "borderColor": "blue",
          "borderWidth": 2,
          "label": {
            "enabled": true,
            "content": "-7.1%",
            "position": "top"
          }
        }]
      }
    }
  }
}

6 tháng đầu năm 2025, theo báo cáo từ iPOS.vn: hơn 50.000 quán ăn, quán cà phê tại Việt Nam đã đóng cửa. Con số thực tế chắc chắn sẽ khác. Cao hơn! Ngoài iPOS, còn có KiotViet hay Sapo vẫn chưa công bố.

Cái gì đang diễn ra?

Ở Việt Nam mình trước đây, các mô hình kinh doanh nhỏ nhỏ như cửa hàng ăn uống thường có biên lợi nhuận gộp từ 20–25% sau khi trừ giá vốn 30–45%. Hiện tại, sau khi có những thay đổi về thuế và hoá đơn, hầu như mọi chi phí đầu vào đều tăng thêm 5–10%, đầu ra chịu thêm thuế hộ kinh doanh 4.5%, các khoản khác cũng tăng nhẹ tương ứng: bảo hiểm xã hội, chi phí thuê mặt bằng và những chi phí khác.

Lợi nhuận thực tế có thể chỉ còn 10% — hoặc là cầm cự hoặc là âm.

Bảng mô hình quản lý thuế hộ kinh doanh mới

Vài tuần nữa là hết 2025, những ai là các hộ kinh doanh sẽ phải chuyển sang hình thức kê khai thuế đầy đủ thay vì thuế khoán như trước. Mỗi tháng thu về trên 16 triệu (200 triệu/năm) sẽ không còn đóng 9 triệu thuế khoán nữa. Với tạp hoá nhỏ, quán ăn nhỏ thì ngưỡng doanh thu 16 triệu/tháng có lẽ không đủ để nuôi sống chính họ, nhưng cao hơn thì…

…đóng cửa cho lành, tránh trách nhiệm.

Khi doanh thu cao hơn ngưỡng, chính sách thuế mới sẽ thúc đẩy họ chuyển sang mô hình doanh nghiệp thay vì là hộ kinh doanh. Nhưng, với ngưỡng doanh thu từ 3 tỷ (250 triệu/tháng), lợi nhuận tối đa 25% (50 triệu/tháng) khó mà cân bằng được với yêu cầu quy hoạch hồ sơ kế toán - thứ mà không phải một nhân viên có thể giải quyết được… Làm sai, truy thu thuế/lãi, thậm chí đi tòo.

… Thôi thì đóng cửa cho lành, bớt trách nhiệm.

Trong một thập kỷ gần đây, khi ai cũng có thể bán hàng online, người người đăng sản phẩm lên sàn thương mại điện tử và mạng xã hội và bán với giá giảm dần, thị trường dần quen với kiểu mua nơi giá tốt nhất nhiều ưu đãi nhất. Đó cũng là lúc xuất hiện nhiều người bán thiếu tôn trọng người mua hơn. Nhà bán hàng tử tế, minh bạch và xuất được hoá đơn thì ế; Người mua thì mất niềm tin… Ai ăn may thời điểm trước đó thì giờ được thuê gọi tên… từng thu lớn, giờ bị truy thu… Ai nhỏ nhỏ đu theo thì đắm đuối thêm khoản phí sàn, phí vận đơn, bảo hiểm đơn… vân vân, mây mây…

… Thôi dẹp shop cho lành, kinh doanh gì nữa.

Quy mô hay tư duy?

Việc nâng cấp thực thể kinh doanh lên quy mô doanh nghiệp bù lại lại giúp siết được chất lượng chung của thị trường: thanh lọc những mô hình kinh doanh kém bền vững, bớt đi những kiểu kinh doanh theo yếu tố tiểu xảo thời vụ; siết lại các quy định lỏng lẻo về kinh doanh và bổ sung nguồn thu về thuế.

Tuy nhiên, với việc xuất hoá đơn bán lẻ trong ngày/máy tính tiền, doanh nghiệp buộc phải kết nối hệ thống bán hàng với cơ quan thuế, tức mọi doanh thu đầu ra đều minh bạch 100%.

Nhưng ở đầu vào, họ lại không thể lấy đủ hóa đơn hợp lệ từ nhà cung cấp cá nhân, chợ đầu mối, hay nguồn hàng không phát hành hóa đơn chuẩn - vấn đề lớn hiện tại.

Vậy là:

• Nhập cao, bán thấp → lỗ - đương nhiên rồi.
• Nhập thấp, thiếu hóa đơn → đóng thuế vượt thực tế = vẫn lỗ.

Và, hiện tại giá thuê nhà và chi phí vận hành vẫn tăng đều, chủ nhà thà để trống - không giảm giá. Đối tác tăng giá, do có thuế mới… Mọi thứ nắm tay nhau tăng đều.

Ở bên ngoài Việt Nam: Khi thị trường “lớn lên”

Câu chuyện này không chỉ riêng Việt Nam chúng ta. Ở Nhật Bản, sau khi chính phủ áp dụng hệ thống hóa đơn đủ điều kiện vào năm 2023 (Qualified Invoice System), hàng chục ngàn doanh nghiệp siêu nhỏ và freelancer đã thu hẹp quy mô hoạt động vì không đủ khả năng đáp ứng yêu cầu mới về thuế.

Tại châu Âu, sau khi EU bắt buộc hóa đơn điện tử và chuẩn hóa thuế VAT, hàng loạt cửa hàng tạp hóa, quán bar gia đình truyền thống ở Ý, Tây Ban Nha, Hy Lạp phải bán lại hoặc giải thể. Thị trường trở nên minh bạch hơn, nhưng tính đa dạng và bản sắc địa phương thì mất dần.

Ở Mỹ, khi luật tối ưu thuế và chi phí hành chính siết lại, nhiều cửa hàng nhỏ không thể cạnh tranh với chuỗi lớn (Starbucks, Walmart, Amazon). Kết quả là mô hình “Main Street vs Big Chain” — con phố nhỏ với những tiệm độc lập — dần biến mất khỏi nhiều thành phố.

Sự chuẩn hóa và cái giá của nó

Nền kinh tế thị trường hiện đại có cái giá của nó. Khi thị trường phát triển, muốn bền vững, cuộc chơi phải nâng cấp, mặt bằng chung được thanh lọc, sẽ chỉ còn những kẻ khoẻ mạnh, những người chuyên nghiệp, có quy mô, đủ năng lực quản trị tồn tại.

Những dự án khởi nghiệp theo bản năng, những mô hình kinh doanh với tỷ suất lợi nhuận 20–25% như ngày xưa, sẽ chỉ còn trong sách vở — như một truyện cổ tích thời mở cửa.

Thu đi, đông đến

Kinh tế chuẩn hóa giúp Nhà nước minh bạch thuế, giúp thị trường sạch sẽ hơn. Nhưng đó là một giai đoạn lọc tự nhiên khốc liệt — nơi mà các tiểu thương theo thói quen ngàn năm thương lái phải oằn mình để thích nghi, nếu không đi thì sẽ biến mất, nhường chỗ cho những hệ thống chuyên nghiệp hơn.

Câu hỏi là:
Ai sẽ sống sót?

Có lẽ, chỉ những người đủ tỉnh táo để hiểu rằng chuẩn hóa về thuế chỉ là sự khởi đầu, là ngưỡng cửa của một cuộc chơi mới.

Thu đi đông đến, tết đang về, bánh trung thu vẫn đang nằm ế bên lề…